21 Sep

Sans « manje » nan kèk ekspresyon kreyòl

Étiquettes : ,

Premye rezon ki fè yon moun manje, se pou l ka pran swen kò l. Sa vle di premye sans mo manje a se yon bagay ki enpòtan pou lavi paske si yon moun pa manje l ap mouri. Men, lè nou analize kèk ekspresyon nan kreyòl ayisyen an, nou wè yo asosye manje avèk konkèt, reyisit oswa konfò. Ann analize ekspresyon sa yo.

Souvan, lè yon elèv byen konpoze, lè l ap soti nan sal egzamen an, li di « Mwen manje ! » oswa « Mwen manje moun ! ». Tout moun konnen se pa manje li sot manje nan sal egzamen an. Ekspresyon sa a se yon fason pou l di tout bagay byen pase pou li paske li jwenn tout oswa pifò repons kesyon yo. Mo moun ki nan dezyèm ekspresyon an, se pa pou gran mesi. Li gen sans yon viktwa li pote sou yon moun, li genyen moun nan. An jeneral, pwofesè fè egzamen pou fòse elèv yo reflechi epi yo konn mete pyèj pou yo ka sèten elèv la byen metrize matyè. Lè yon elèv reyisi byen konpoze san l pa tonbe nan pyèj ki gen nan egzamen an, nan yon sans li ka di li genyen pwofesè a. Yon lòt bò, elèv sa w pote laviktwa sou lòt elèv parèy li yo ki ap fri sou fèy la paske yo pa konn tout repons yo.

Yo konn itilize ekspresyon « Ou manje ak grès ! », « Ou manje gra ! » oswa « Ou manje ak graten ! » lè yon moun reyisi yon bagay li te bezwen fè oswa li jwenn plis pase sa li te espere. Sa vle di moun sa a pa sèlman manje, men tou li manje sa yo konsidere kòm pi bon pati nan manje a. Pa egzanp, graten an se yon ti diplis e se yon pati espesyal kote tout bon gou manje a chita. Kidonk, lè yo di ou manje ak graten, sa vle di bagay yo bèl anpil pou ou.

Ou ka tèlman manje ak grès, yo ka di w « Ou nan bòl grès ou ! ». Ekspresyon sa a vle di bagay yo tèlman ale byen pou ou ou vin alèz, ou konfòtab, kòmsi ou te twouve w nan yon bòl grès. Lè sa a « W ap bwè kòb ou ! », sa vle di w ap byen jwi fwi travay ou.

Kòmkwa, depi w travay di, yon jou kanmenm « W ap souse yon zo » !

Pataje pòs la

19 Sep

Èske ou pale Jagon kreyòl?

Étiquettes : ,

Anpil moun ka reflechi avan yo reponn kesyon sa a. Rezon an se paske, an jeneral, yo konsidere jagon kreyòl la tankou langaj sekrè vagabon ak vagabòn sèvi. Souvan se jèn yo ki sèvi ak langaj jagon an pou twonpe vijilans paran yo ak lòt moun, pou yo ka pa konprann sa y ap di antre yo, sitou si yo byen metrize l e yo ka pale l rapid. Se sa k fè anpil paran pa vle pitit yo pale jagon. Yon lòt bò, gen anpil moun ki jis pale jagon pou bon plezi tou. Men, kisa jagon kreyòl la ye? Kijan yo pale l?

Jagon kreyòl la se yon fòm pale ki chita sou silab yo kòm baz. Yo ajoute yon silab ki kòmanse ak son /g/ oswa ak son /ʒ/ si silab nòmal la deja kòmanse ak son /g/. Dapre fòm silab la epi dapre son ki fini silab la, si se yon vwayèl, yon demi-vwayèl oswa yon konsòn, fòm mo jagon an ap chanje. Ann pran kèk egzanp.

Lè silab la fini ak yon vwayèl, apre chak silab nan yon mo, yo ajoute yon lòt ‘silab jagon’ ki kòmanse ak son /g/ e ki fini ak menm vwayèl ki fini silab mo nòmal la. Pa egzanp, mo « pale » ap tounen « pagalege (pa-ga-le-ge) ».

Lè silab la fini ak yon konsòn oubyen yon demi-vwayèl, ‘silab jagon’ an ap kòmanse apre vwayèl ki nan silab la, sa vle di li vin twouve l ant vwayèl la ak konsòn oubyen demi-vwayèl ki fini silab la. Pa egzanp, mo « Kòb » ap tounen « kògòb (kò-gò-b) » e mo « pay » ap tounen « pagay (pa-ga-y) ». Si silab la fini ak son /s/ epi silab ki apre a kòmanse ak son /k/, tankou nan mo « èske », ak « paske », mo jagon an p ap konsidere son /k/ a, kòmsi mo nòmal la se te « èse » oswa « pase ». Kidonk, mo sa yo ap tounen « ègèsege (è-gè-se-ge) » e « pagasege (pa-ga-se-ge) ».

Lè silab nan mo nòmal la deja kòmanse ak son /g/, silab jagon an kòmanse ak son /ʒ/ e l ap fini ak menm vwayèl ki fini silab sa a. Lè sa a, ‘silab’ jagon an plase avan silab li mache avè l la. Pa egzanp, mo « jagon » ap tounen « Jagajongon (ja-ga-jon-gon) » e mo « figi » ap tounen « Figijigi (fi-gi-ji-gi) ».

Yon ti kesyon kounye a : Ègèsege Ougou pagalege jagajongon kregeyògòl?

Pataje pòs la